TÜRKİSTAN’ın Kayıp Aydınlanması-41

Memuniler döneminde Ürgenç 1. Bölüm

İbn-i Sina’nın Buhara’dan deve yolculuğuyla 12 gün süren Harezm’in başkenti Ürgenç’e nasıl gittiğini bilmiyoruz. Bugün Harezm ve Aral gölünü uzak ve geçit vermez bir çöl olarak görmekteyiz. Oysa 1004 senesinde bütün İç Asya’da en gelişmiş ve en iyi bağlantılara sahip bölgelerden biri olarak tanımaktayız. Ceyhun nehrinin orta çağın son dönemlerine kadar Hazar’a dökülüyor olması, bölgenin alçak yerleri üzerinden bugün hayal etmesi bile çok zor olan yollarla daha geniş bir dünyaya bağlı olduğunu göstermektedir. Ürgenç, Orta Asya’nın dört ana nakliye güzergâhı üzerindeki kavşakta yer alıyordu.

Lütfen dikkat edin. Bugünkü Dünya üzerindeki kavga ne üzerine? Bir kuşak bir yol denilen, eski adı İpek Yolu’nun kontrolü için değil midir?

Yazı dizisi bitiminde inşallah sizlere neyin, niçin bu kadar olduğu üzerine ve Türk devleti olarak Osmanlı’nın yaptığı büyük hatayı da içeren bir final yazısı yazacağım.

Devam edelim konumuza.

M. Ö. 6. asır gibi erken bir tarihte Harezm halkı hidrolik mühendisliğinde uzmanlaşmıştı. Nehirleri yeni kazılmış kanallara yönlendirerek onlarca km. ötedeki kentlere su götürebiliyorlardı. Bunlara ek kanallar yaparak en ücra köşedeki kasabalara bile suyu ulaştırmışlardı. Dünya üzerindeki hiç bir su teknolojisi buradaki kadar gelişmiş değildi.

Harezm de tek bir Vaha şeridinde neredeyse her 25 km. de çeşitli büyüklükte yüzden fazla kaleler olduğu görülmektedir. Orta Asya’nın birçok yeri gibi Harezm de deprem bölgesiydi. Bu yüzden inşaatçılar depreme dayanıklı inşaat teknikleri geliştirmişlerdi.

Gerek kara gerek deniz yolu ticareti sayesinde Avrupa’dan gelip Asya’ya giden, Asya’dan gelip Avrupa’ya giden her türlü ticaret yolunun üzerinde olmaları sebebiyle çok zengin olmuşlardı. Para siyasi bir güç doğurmuştu. Alman ve Rus araştırmacılar M. Ö. 500’de Karadeniz’den doğuda Tanrı dağlarına kadar ve Güney’de Afganistan’ın Herat’a kadar uzanan büyük Harezm İmparatorluğu var olmuş olabileceğini düşünmekteydiler. (Bu Türk devleti için yazı dizisi sonunda yazacağım yazıda bu konu ile ilgili çok çarpıcı bir bilgi paylaşacağım sizlerle) Bugün tam olarak bilinmemekle birlikte M.S.10 ila M.S. 600 arasındaki Harezm Medeniyeti oldukça sofistike bir toplumdu. Bugün Özbekistan sınırları içinde kalan toprak, kale surları ile meşhur bir bölgeydi. Yakınlarda çözülebilen Harezm dili geniş İrani dil ailesine mensuptu ve Arami alfabesiyle yazılıyordu. “Toprak Kale”de bulunan belgeler Harezm’de emek gücünün kölelerin oluşturduğunu gösteriyordu. Fakat iktisadi hayatları karmaşık olsa da üst düzey meziyetler içermekteydi.

7.ve 8. asırdaki Arap cihadının en yıkıcı olduğu bölge Harezm bölgesidir. Biruni’nin yazdığına göre Arap kumandan Kuteybe tüm kütüphaneleri ve ne kadar belge varsa yakmıştır. Bilim adamları ve medeniyet taşıyıcıları olan mahalli taşıyıcı ve bilginleri de öldürmüştür. Hatta Harezm dilini konuşan ve yazan herkesi öldürdü iddiası bile vardır.

Harezm’in Arap istilasından sonra toparlanması 250 seneyi bulacaktır. Harezm medeniyeti 750-950 seneleri arası geri dönmüş 1000 senesinde yeniden entelektüel bir merkez olabilmişti 980-1017 yılları arasında sahip olduğu bilim adamı ve yazar itibarıyla Ürgenç şehri yine lider olmuştu.

Çağın iki devi İbn-i Sina ve Biruni, Buzcani, Sehl Mesihi gibi Müslüman âlimler vardı. Ayrıca Nesturi Hristiyan olan Hammar’da bu şehirdeydi. Bu süre kısa sürse de Ortaçağ aydınlanmasının merkez noktası olmuştur. Merv, Nişabur, Buhara ve Ürgenç bu merkezlerin başında geliyordu.

4. asırdan itibaren bölgeyi Harzemşahlar yönetmekteydi Türk soylularından idiler. Derebeylikle değil öz yönetim şeklinde bölgeyi yönetmişlerdir. Bu sayede hem Sasaniler’ hem Samaniler’e hem de Arap halifeliğine karşı siyasetle mesafeli durarak hasımlık göstermemişlerdi.

Azamet ve sefaletin karmaşası ortamında büyük matematikçi Vefa Buzcani (940-988) yetişmişti. Afganistan’ın yerlisi bir Türk idi. Önce halifenin sonra da Harezm Şahının himayesine girmiştir.

Not: Yazısı dizisi devam edecek inşallah.

Necati YÜZÜAK

Tweetle

Paylaş

0 Paylaşımlar