Osmanlı’da Ekonomi

Osmanlı’da Ekonomi

Osmanlı Devleti ilk mali teşkilatını I. Murat zamanında kurmuştur. İlk devlet bütçesini Tarhuncu Ahmet Paşa ve ilk denk bütçeyi ise Köprülü Mehmet Paşa yapmıştır.

Büyük Ruznamçe-i evvel kalemi oluşturuldu. Bu Kalem, Bab-ı Defterinin Hazine-i Amire dairesinin baş kalemi olup, mukataa, mevkufat ve cizyeden hasıl olan geliri günü gününe kayıt etmekle mükellefti. Amire büyük ruznamçe, yardımcısına ise küçük ruznamçe denirdi. Hünkâr müteferrikkaları, çeşnigirler ve ulufeli divan kâtipleri maaşlarını bu kalemden alırlardı. Hazineye giren ve hazinden çıkan para, kürk, kumaş, evani vs. kayıtları bu kalemde tutulurdu. Bir nevi vezne idi. Tahvilleri icmal suretleri, mevacip tezkereleri, be-cihet tezkireleri an-cemaat, teslim tezkireleri, mubayaa tezkireleri, adet tezkireleri, müteferrik tahvillerin asılları tümden Büyük ruznamçe evvel kaleminden sorulurdu. Osmanlı devleti vergi alırken Şer’i vergiler “Öşür, haraç, cizye” ve örfi vergiler “Resmi çift, çift bozan, adet-i ağman, baç- bazar, resmi bennak, resmi mücerret, resmi ispence, resmi arus, nihayet rüsumu, avarız” ayırırdı.  

Osmanlı Devletinde daima insanı yaşat ki devlet yaşasın şuuru öncelik olup din, dil, ırk gözetilmeden insanlara değer verilmiştir. Osmanlı jeopolitik ve stratejik konumu itibariyle İpek ve baharat yolu üzerinde bulunmasının yanı sıra Akdeniz’e hâkim olması ticarete önem vermesini mecburi kılmıştır. Devletlerarası müzakerelere özen vererek kapitülasyonlarla imtiyazlıklar dahi sağlanmıştır. Üretici kitleye reaya denilmekte olup var olan üretimine katkısı zamane tapu tahrir kayıt defterlerine nakledilerek 1831 senesine kadar resmi nüfus kayıt sitemine kadar bu şekilde hem ekonomik katkısı hem de nüfus sayımı beraber tespit olunmuş idi.

17.yy kadar Osmanlı ekonomisi birçok devletten ileri olmakla birlikte her türlü üretim ihtiyacına göre tespitle yapılırdı. Zamane en gelişmiş dericilik ve dokumacılık olup peşi sıra tersaneler, silah sanayii, döküm atölyeleri, madencilik sektörü devletin işletiminde ve takibindeydi.        

Ekonominin daimiyeti için var olan vergilerin oluşumunda dahi Osmanlı devleti hassas denge sağlayarak ürettiği kadarı kaideye alınır mamafih teşvik mahiyetinde iltizam yani Osmanlı devlet gelirlerinin “vergilerinin” bir bölümünün belli bir bedel karşılığında devlet tarafından kişilere devredilerek toplanması sağlanmıştır. Vergiyi toplamayı üstlenen kişiye “mültezim” denirdi. Mültezimler birer müteahhitti. Mültezimlik Ortaçağ’da Fransa ve Almanya’da da uygulanmaktayken Osmanlı Devletinde yıllıklı eyaletlerde uygulanmaktaydı. 16. yy sonlarından itibaren uzun süren savaşlarla, nakit para ihtiyacı doğduğundan tımar sisteminden İltizam sistemine geçiş olmuştur. İltizam yoluyla toplanıp geliri doğrudan devlet hazinesine giden “mukataa” sistemi yanında dirlik sistemi de uygulanmakla beraber devlet vergi toplama külfetinden kurtularak tımarlı sipahiler oluşturarak emaneten toprağı işlettirerek sipahilere devreder mamafih sipahiler kendi ürettiklerinden asker tedarik ederek zamane ihtiyaç halinde devlete yardıma giderlerdi. Sipahinin ölümünden sonra devlet uygun görürse dirlik sipahinin oğluna miras olarak verilirdi. Dirlik arazilerinin gelirleri ocaklık, yurtluk, mukataa, paşmaklık, malikane, arpalık, metruk yerlere de ayrılırdı.

Osmanlı devletinde tarıma çok değer verilerek mülk arazi, vakıf arazi, miri arazi olarak ayrılmışsa da coğrafi gelişim, nüfus artışının yanında Avrupa devletlerinin ciddi taleplerinin artmasıyla yiyecek sıkıntısı baş göstererek değerli madenlerinin sıkıntısıyla 100 dirhemden 269 akçe kesen Osmanlı devleti III. Murad döneminde 100 dirhemden 950 akçe kesmek zorunda kalmıştır. 1838 senesinde Baltalimanı antlaşmasıyla gayrimüslimlerin ticaret kısıtlamasının kaldırılması mamafih gümrük duvarının ortadan kaldırılmasıyla ucuz Avrupa malları Osmanlı pazarına sokulmuş oldu.

Sürekli ve uzun süren savaş ve taht kavgaları da maalesef bozulan ekonominin daha da hızlanmasına sebep olmuştur.

Volkan Yaşar Berber

Etiketler: adet tezkireleri » adet-i ağman » avarız » Bab-ı Defterinin Hazine-i Amire dairesi » baç- bazar » be-cihet tezkireleri an-cemaat » büyük ruznamçe » Büyük Ruznamçe-i evvel kalemi » çeşnigirler » çift bozan » cizye » döküm atölyeleri » ersaneler » evani » haraç » Hünkâr müteferrikkaları » I. Murat » İlk devlet bütçes » Köprülü Mehmet Paşa » küçük ruznamçe » kumaş » kürk » madencilik » mevacip tezkereleri » mevkufat » mubayaa tezkireleri » mukataa » müteferrik tahvilleri » nihayet rüsumu » örfi vergiler » Osmanlı Devleti ilk mali teşkilatı » Osmanlı’da Ekonomi » Öşür » para » resmi arus » resmi bennak » Resmi çift » resmi ispence » resmi mücerret » Şer'i vergiler » silah sanayii » Tahvilleri icmal suretleri » Tarhuncu Ahmet Paşa » teslim tezkireleri » ulufeli divan kâtipleri » Volkan Yaşar Berber